Szał Podkowińskiego - 125 lat temu debiut w Zachęcie

Szał lub Szał uniesień jest jednym z najbardziej znanych polskich obrazów, uważanym przez znawców sztuki za pierwsze znaczące dzieło nurtu symbolizmu w polskim malarstwie. Płótno zostało wystawione po raz pierwszy w warszawskiej Zachęcie 18 marca 1894 roku. Wystawie towarzyszyła atmosfera sensacji i skandalu. 

Obraz jest aktem przedstawiającym nagą, rudowłosą kobietę na oszalałym karym koniu stającym dęba. Zwierzę odsłania zęby, ma wysunięty język i rozszerzone chrapy, z pyska toczy pianę. Kobieta dosiada je na oklep, obejmuje za szyję, ma zamknięte oczy, jej rozwiane włosy splatają się z końską grzywą. Płótno ma ponad trzy metry wysokości i przedstawia postacie naturalnej wielkości.

W pierwszym dniu obraz obejrzało tysiąc widzów, a przez 36 dni trwania ekspozycji w sumie 12 tys. osób, co przyniosło kasie galerii prawie 350 rubli dochodu.

Mimo powodzenia płótno nie mogło znaleźć nabywcy: najwyższa oferta wynosiła 3 tys. rubli, zaś artysta żądał 10 tys. rubli.

Rankiem 24 kwietnia 1894 roku, tuż przed planowanym zakończeniem ekspozycji Podkowiński przybył do gmachu Zachęty. Poprosił woźnego o drabinę, którą ustawił przy swoim obrazie i zadał mu 16 ciosów. Do dziś nikt nie wie dlaczego artysta zniszczył swoje najsłynniejsze dzieło.

Po śmierci obraz został odrestaurowany przez Witolda Urbańskiego. Matka malarza wypożyczała je przez pośrednika na wystawy m.in. w Łodzi, Krakowie, a nawet Moskwie i Petersburgu. Ostatecznie płótno nabył w 1901 Feliks Jasieński za kwotę 1000 rubli, a w 1920 roku przekazał je w darze Muzeum Narodowemu w Krakowie.

Większość krytyki i publiczności przyjęła obraz entuzjastycznie, mimo wytykanych przez znawców sztuki błędów warsztatowych. Ze strony konserwatywnych mieszczan pochodziły nieliczne głosy oburzenia na dzieło, jako skandaliczne i obrażające dobre obyczaje. W obrazie dopatrywano się nawiązania do mitu o Europie. W alegorycznej warstwie przekazu uznawano, że kobieta niesiona przez demonicznego rumaka jest porwana przez namiętność erotyczną, zaś obraz symbolizuje niszczycielską siłę instynktów. 

RK/ R.J.Kluszczyński, Sztuka Młodej Polski, WBC 2020